Kastamonu ekonomisinde, tarım ve hayvancılığında, mutfak kültüründe önemli rol oynayan, ilin toprak ve iklimiyle kaynaşarak özel bir lezzete dönüşen ürünlerinin başında sarımsaktan önce Tosya pirinci yer alır dersek, itiraz eden kolay kolay çıkmaz. Sarımsaktan önce Tosya pirinci Anadolu’da ünlenmiş ihraç ürünü hâline gelmişti. Günümüzde coğrafi işaretli ürünler olarak sarımsak da pirinç de başımızın tacıdır.
Tosyalı araştırmacı, yazar Mustafa Bektaşoğlu Temmuz 2023 başında yazarının bize imzaladığı bir kitap getirdi. Tosya’yla ilgili yayımlanan her kitap, makale onu memnun ettiği gibi bizi de sevindiriyor. Bektaşoğlu’nun getirdiği Kastamonu Araştırmaları dergisinin editörü, tarihî araştırmalar yapan, ayrıca makaleler yayımlayan Ufuk Tidim imzalıydı kitap.
Ufuk Tidim: Tosya Çeltik Tarihi ve Türkiye’nin İlk Çeltik Fabrikası/Tosya Çeltik Fabrikası T.A.Ş., İstanbul 2023, 167 s. Cinius Yayınları.
Ufuk Tidim, babası Kastamonu Merkez Ahlat köyü, annesi de Tosya Kayser köyüne mensup bir ailenin oğlu. Kastamonu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Bölümünde yüksek lisans (master) eğitimini tamamlamış. Tarihî araştırmaları seviyor. Kastamonu Araştırmaları dergisinin bir yandan editörlüğünü yapıyor, diğer yandan da her sayısında araştırmalarının sonuçlarını yayımlıyor. Annesinin memleketi Tosya’yla ilgili böyle bir kitap hazırlayıp yayımlaması Kastamonulu bilim çevreleri kadar mutlaka ailesini de çok memnun etmiştir. Ancak, Tosya Belediye Başkanlığının kitabın baskısına ilgisiz kaldığı yolundaki bir duyumdan üzüntü duyduğumuzu da belirtmeliyiz.
Yazarın bu ilk kitabında, Ön Söz’ünde de belirttiği gibi araştırmanın kapsamı, Tosya’daki çeltik tarihinin 1582-1950 yılları arasını kapsamaktadır. Ön Söz’deki (s.5-6) şu bilgiler de kitaptan yararlanacakları özellikle ilgilendirmektedir:
“Tosya çeltiği, pirinciyle ilgili daha önceleri bir çalışma yapılmadığı görülmüştür. Türkiye’de çeltik hakkında yapılan çalışmalar da esasen yetersizdir. Araştırma, 1582-1950 yılları arası ‘Tosya Çeltik Tarihi ve İlk Çeltik Fabrikası’ konusunu içermektedir. Bu çalışma sürecinde kaynak temini çok zahmetli bir süreç olmuş; gazete, dergilerin sayfalarına tek tek bakılmış, küçük bir bilgiyi dahi atlamamaya gayret gösterilmiştir. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivi, TBMM Arşivi, Ankara Millî Kütüphane Arşivi, Tarım Bakanlığı Arşivi kullanılarak genelde birincil kaynaklara başvurulmuştur. Tosya’da 1927-1936 yılları arasında çıkarılan Tosya’da Dilek Dergisi ve Kastamonu’da çıkarılan Açıksöz gazetesi de konuyu aydınlatmada başvuru kaynağı olmuştur.
Eserde; Tosya’da çeltik tarımına ne zaman başlandığı ve ilk çeltik tohumunun nereden getirildiği bigi ve belgeler ölçütünde aydınlatılmaya çalışılmıştır. Ayrıca, Tosya çeltiğinin Osmanlı ve Cumhuriyet dönemlerinde yaşadığı değişimler, inkılaplar, ıslahatlar teferruatlı bir şekilde, kaynak taramasından geçirildikten sonra okuyuculara sunulmuştur. Araştırma sonucuna, Tosya’da asırlar boyu yetiştirilen çeltiğin Anadolu’da mühim, tarihî bir yere sahip olduğu saptanmıştır. Eserde, Tosya çeltiği, pirincinin zengin tarihini ve güzel talihini teferruatlı bir şekilde okuyacaksınız. Eser, tamam oldu diyemem, zaman içinde farklı bilgiler de eklenecek, konu aydınlatılmaya devam edecektir.”
Eser, Giriş’ten sonra üç bölüm, kaynaklar ve eklerden oluşmaktadır. Giriş’te (s.10-15), Osmanlı Devleti’nde çeltik tarımı ve pirincin kullanılması hakkında genel bilgi verilmektedir.
I.Bölüm; Tarihî Süreç İçersinde Tosya’da Çeltik Tarımı (s.17) başlığını taşımakta, arşiv belgelerine dayanılarak bir tarihçe ortaya konulmaktadır. Yazarın tesptine göre Tosya’da çeltik tarımıyla ilgili en eski tarihli belge 1582 tarihlidir (s.20). Bölümdeki alt başlıklardan bazıları şöyledir: Tosya’da Çeltik Ekilen Arazi, Tosya’da Eski Usul Çeltik Ekimi ve Harman, Çeltik Türleri, Çeltiğin Can Damarı: Devrez, Tosya Çeltiği Türkiye’min En İyisi, Çeltik Uzmanı Harun Bey’in Tosya’ya Atanması ve Bölgedeki Çalışmaları, Tosya Pirincinin Yurt Dışına Açılan Kapısı, Devrez’deki İhtilaf, Tosya’da Dilek Dergisi, Tosya Ziraat Memuru Behçet Bey’in I. Ziraat Kongresindeki Konuşması, Prof.Dr. F.H. Balsac’ın Tosya Pirinci Hakkında Söyledikleri, Tosya’da Sıtma Hastalığıyla Mücadele, Tosya ve Maraş Çeltik Maliyetinin Karşılaştırılması (1930’lar), 1922-1930 Yılları Arasında Tosya’da Ekilen Pirinç ve Hasat Durumu.
II.Bölüm’de Tosya Çeltik Fabrikasının Kastamonu Milletvekili, İstiklal Savaşı Kahramanı Halit Akmansü’nün (1883-1953) 1924 yılındaki girişimleriyle nasıl kurulduğu anlatılmaktadır. Önce Tosya Çeltik Fabrikası Türk Anonim Şirketi 24.000 hisse ile kurulmuş, 1925 Mayısında ilk hissedarlar toplantısı yapılmıştır. Fabrika makinaları Almanya’da gemiyle İnebolu’ya oradan da kamyon ve öküz/manda arabalarıyla Tosya’ya taşınmış (1924-1925), Ağustos 1925’te inşaat temeli atılan fabrika 2 Ağustos 1927 tarihinde üretime başlamıştır. Ülke ekonomisine büyük katkıları olmuştur. Bölümdeki altbaşlıkların bir bölümü şöyledir: Tosya Çeltik Fabrikası TAŞ’nin Kurulması ve Tarihsel Gelişimi, Tosya Pirincinin Altın Çağı, 1933 Pirinç Talimatnamesi, Tosya Pirinç Tacirleri/Tüccarları.
III.Bölüm’de, Meşhur Tosya Pirinci ve Pilavının Tosya Kültürüne Yansıması başlığı altında şu ögelere yer verilmiştir: Tosya Pirinç Törenleri, İki Pirinç Türküsü, Tosya’ya Türkü, Güzeldir Tosya, Zamane Mânileri, Yutma Hemşeri, Pilav Fıkrası, Pirinç Bilmecesi, Atasözü Deyimler, Halk Anlatıları.
Fabrika 1943 yılında Sümerbank tarafından Boyner ailesine satılmış, 1970’li yılların sonlarına kadar verimli bir şekilde işletilmiştir. 1963-1964 yıllarında 3 çeltik fabrikası daha kurulmuş, 1974’te sayı 5’e yükselmiştir. Günümüzde ilk fabrika artık yoktur.
Eser, Kaynaklar ve Ekler’le son bulmaktadır.
Ufuk Tidim, bu kitabıyla büyük bir sorumluluğu üstlendiğinin farkındadır. Artık, herkes ondan 1950 sonrası ile 1852 öncesi ve ara dönemle ilgili ek bilgileri ihtiva eden yeni bir kitap beklemektedir. Kendisinde, gerekli bilgi altyapısı mevcuttur. Kutluyor, yeni çalışmalarında başarılar diliyoruz...
Nail TAN