Seyyahımız bir İngiliz. Kendisi cerrah, jeolog, coğrafyacı ve elbette bir gezgin araştırmacı olan ve 1807-1896 tarihleri arasında yaşamış William Ainsworth… Seyyahın birbirinden alakasız gibi görünen meslekleri olabilir ama 19. yüzyıl Avrupa’sının entelektüelleri gerçekten de birkaç bilim dalında uzmandılar. Bu nedenle de bir kişinin hem cerrah hem de jeolog olması o dönemde pek de şaşırtıcı değildi.
Kastamonu tarihinde bir seyahatname aracılığıyla yolculuk yapmak güzel bir duygu. Oldukça gerilere gidip 1830’ların Kastamonu’sunu yabancı bir araştırmacı ve seyyahın gözünden seyreyleyelim…
Seyyahımız bir İngiliz. Kendisi cerrah, jeolog, coğrafyacı ve elbette bir gezgin araştırmacı olan ve 1807-1896 tarihleri arasında yaşamış William Ainsworth… Seyyahın birbirinden alakasız gibi görünen meslekleri olabilir ama 19. yüzyıl Avrupa’sının entelektüelleri gerçekten de birkaç bilim dalında uzmandılar. Bu nedenle de bir kişinin hem cerrah hem de jeolog olması o dönemde pek de şaşırtıcı değildi.
Kastamonu tarihinde bir seyahatname aracılığıyla yolculuk yapmak güzel bir duygu. Oldukça gerilere gidip 1830’ların Kastamonu’sunu yabancı bir araştırmacı ve seyyahın gözünden seyreyleyelim…
Seyyahımız bir İngiliz. Kendisi cerrah, jeolog, coğrafyacı ve elbette bir gezgin araştırmacı olan ve 1807-1896 tarihleri arasında yaşamış William Ainsworth… Seyyahın birbirinden alakasız gibi görünen meslekleri olabilir ama 19. yüzyıl Avrupa’sının entelektüelleri gerçekten de birkaç bilim dalında uzmandılar. Bu nedenle de bir kişinin hem cerrah hem de jeolog olması o dönemde pek de şaşırtıcı değildi.
Ertesi günü yola koyulan seyyahımız kuzeye yönelir ve Arabacılar Köyü’ne (Arabahchi-lar) doğru ilerler. Buradan da Geriş Köyü’ne ilerler. Bölgede çok kaliteli arduvaz-kayrak taş ocaklarının olduğunu belirten seyyah, bu taşların değerli olduğunu, İstanbul’da kullanıldığını ve bunların Avrupa’dan ithal edildiğini belirtir. İlerleyişlerine devam eden araştırmacılar Cürümören bugünkü Çayözü Köyü’ne (Jurimaran) varırlar. Buranın muhtarının evinde kalan araştırmacılara sabah olduğunda yeni atlar da sağlanır. Muhtarın evinde gecelemelerine karşın sabah olduğunda köylülerin bilhassa da kadınların anlaşılmaz bir tepkisi ile karşılaşsalar da köy sınırlarından geçen Devrekani (Daurikan) Irmağı boyunca ilerlemeye devam ederler.
Ertesi günü yola koyulan seyyahımız kuzeye yönelir ve Arabacılar Köyü’ne (Arabahchi-lar) doğru ilerler. Buradan da Geriş Köyü’ne ilerler. Bölgede çok kaliteli arduvaz-kayrak taş ocaklarının olduğunu belirten seyyah, bu taşların değerli olduğunu, İstanbul’da kullanıldığını ve bunların Avrupa’dan ithal edildiğini belirtir. İlerleyişlerine devam eden araştırmacılar Cürümören bugünkü Çayözü Köyü’ne (Jurimaran) varırlar. Buranın muhtarının evinde kalan araştırmacılara sabah olduğunda yeni atlar da sağlanır. Muhtarın evinde gecelemelerine karşın sabah olduğunda köylülerin bilhassa da kadınların anlaşılmaz bir tepkisi ile karşılaşsalar da köy sınırlarından geçen Devrekani (Daurikan) Irmağı boyunca ilerlemeye devam ederler.
Küre’nin Mülki Amiri geldiğinde seyyahımız devlet madenlerini de inceleyebilir izninin olduğu fermanı göstermesine karşın, mülki amir misafirlerine karşı pek de sıcak davranmaz. Yine de madenleri gezebilen seyyahımız, maden sahasında 16 fırının olduğunu ve bu fırınların bazılarının su değirmenleriyle çalışan körüklerle beslendiğini söyler. Maden galerinin bir kısmının çöktüğünü, bir kısmının da su dolduğunu belirten Ainsworth; iş gücünün mahkûm ve zorunlu işçilerden sağlandığı belirtir.
Madenlerin tarihi hakkında da bilgi veren seyyah; madenlerin özellikle Candaroğlu Beyliği’nin son döneminde çok yoğun kullanıldığını; Sinop Prensi olarak adlandırdığı Candaroğlu İsmail Bey’in, İstanbul’un fethi esnasında madenlerden gelen paralar ile Fatih Sultan Mehmet’e yardımcı olduğunu belirtir.
Kentte çok güzel bir cami (günümüz Akşemseddin Cami) ile 200 kadar yoksul madencilere ait evler olduğunu, genel anlamda ilçenin yoksul, işsizliğin fazla ve harap olarak göründüğünü belirtir.
Gün içinde incelemelerini tamamlayan ekip, Küre’yi Tırnak Dağı tarafından ter eder ve İkizciler Köyü (I’kinjiler) üzerinden Devrekâni’ye doğru ormanlar içinden yol alırlar. Belli bir zaman sonra Devrekâni Ovasına ulaşan seyyahlar; bölgede köy yoğunluğunun ve ekili arazinin fazlalığından bahsederler. Bölgede 40 köy bulunduğunu notlarına ekleyen seyyahımız, buradan ayrıldıklarında ağaçsız bir yoldan ilerlediklerini ve Kastamonu’ya vardıklarını belirtir.
HAREKETLİ BİR ŞEHİR KASTAMUNİ
Kastamonu’da ilk sabahına Ainsworth, valiyi ziyaret ile başlar. Kendisinin hasta olması nedeniyle ilaçlar tavsiye eden seyyahımız gün içerisinde yeniden valiyi ziyaret edecek ve bazı konular üzerinde konuşma fırsatı da bulacaktır. Bu konuşma içinde vali ülke ekonomisi için yeni kaynakların gerekliliği, yerel yönetimlerde valilerin sık değiştirilmesinden kaynaklı uzun vadeli projelerin yapılamadığı gibi konular konuşulur.
Ainsworth, Kastamonu’yu oldukça ayrıntılı bir gözlemle tanımlar.
Kastamuni büyük, kalabalık ve hareketli bir Türk kenti ve içinde bulunduğu vadiyi kaplamış. Şehrin batısında bir başka vadi var, burası da yoğun yerleşim görmüş bir banliyo olan yer Hisar Ardi (Hisarardı) olarak biliniyor. Kayalık uçurumun üzerinde ise antik bir kalenin kalıntıları var.
Toplamda ev sayısı 12,000 ve 48 bin nüfus var. Bunun içinde 110 ev Greklerin, 20 ev de Ermenilerim. Greklerin Vaftizci Jhon’a adanmış küçük bir kiliseleri varken, Ermeniler ise dua etmek için bir hanı kullanıyorlar. Şehirde 36 minare saydık ve 24 adette hamam bulunmakta.
Yün Kastamonu’nun başlıca ticaretini oluşturur, ki Angora’nın (Ankara Kaşmiri) üretimi kadar iyi olduğu söylenmektedir. Erkekler genelde bakır işinde çalışır, kadınlar Cilicia Adana’dan getirilen pamuk işinde ve bunlar yelken bezi haline getirilerek İstanbul’a gönderilir. Onlar ayrıca pamuk baskı ve deri tabaklama yaparlar ama bu ikincisi Tash Köpri’de (Taşköprü) öne çıkar. Onların söylediğine göre 22 baskı evi, ve bunların her birinde 4 ile 8 pres, ayrıca 22 boyama evi, bunlardan altısı kırmızı 16’sı ise mavi boya için. Burada sadece 2 tane tabakhane bulunmakta. İlde üzüm yetiştiriciliği yoktur, şarap Tosiyyah’dan (Tosya) getirilir, pirinç Tosiyyah ve Boi-abad’dan (Boyabat), az miktarda ipek yine Boi-abad’dan, karpuz Tash-Kopri ve Gök Irmak üzerindeki bahçelerden getirilir.
Burada 4 sabit tekke ve 2 adet de gezici dervişler vardır. Kale oldukça kaba yapıdır ve üzerinde bulunduğu kayalık gibi kumtaşından yapılmıştır. Kireç ve çakıl karışımlı harcı vardır. Kulelerin üçü yuvarlak ve 50 ft yüksekliğinde, diğerinde kiremitler kullanılmış ve biri kare, dış duvar daha özenli yapılmış, büyük kayalar kullanılmış, muhtemelen daha geç bir tarihe ait bir kısım, Mr. Russell’in planına göre kale kare plan gösterir ve 414 feet uzunlukta ve 60 feet genişliktedir. Kastamuni’nin eski tarihine bakılacak olursa, kale kalıntısının hâkimiyetinde bize kendini gösterir. Antik ismiyle Constambol, Kastambol bu şehrin dışarıda bilinen en yaygın ismidir. Eski araştırmacıların bir kısmı, buranın antik ismi olarak Germanicopolis derler, ancak modern çalışmalar burayı Castamona olarak gösterir ki muhtemelen Castra Comnen’in kısaltmasıdır.
Kastamonu her zaman Türklerin hâkimiyeti altında oldu, sanjak (sancak) ya da eyaletin başkenti, uzun süre Pahsa ikametindeydi; ama mevcut sultanın ekonomik reformları altında Angora Pasha’nın altındaki mütesellimin koltuğu yapılmıştır.
Bir yüzyıldan daha az bir süre önce Hıristiyanlar bu şehirden önce uzaklaştırıldı ve Gökırmak yakınındaki Gaur Köi’ne (Gavur Köyü-Hacıbey Köyü) yerleştirildiler. Onlar şehirdeler ve külliye içinde ticaret yaparken kiliseleri yoktu, sadece eski mezarlıkları vardı, şimdiki padişah (II. Mahmud, 28 temmuz 1808-1 temmuz 1839) bir ferman ile ve onların bir kilise inşa etmesini ve ölülerini de ata yurtlarına yakın yerlere gömmeleri için onları garanti altına aldı
Kastamonu’nun nüfusu ve kapsamı olarak Asia Minor’un yani Anadolu’nun en güzelleri arasında yer almaz ve ticareti de önemsizdir. Evlerin çevresinde yeni cami ve kışlalar yükseliyorsa da kaba ve bakımsız binalar daha yoğunudur. Evler iki katlı olmasına rağmen zayıf ve hastalıklı görünürler. Sokaklar dar ve kirlidir. Şehir merkezinde derin bir kanal ile yıkanır ve tüm toplanan atık sular da buraya dökülür
Kastamonu veba hastalığı tarafından sık ziyaret edilmez, daha çok kötü ateşi ile ünlü olan malarya (sıtma) görülür, bu hastalık ölümcül bir tip olduğu söylenir.
Bir yüzyıldan daha az bir süre önce Hıristiyanlar bu şehirden önce uzaklaştırıldı ve Gökırmak yakınındaki Gaur Köi’ne (Gavur Köyü-Hacıbey Köyü) yerleştirildiler. Onlar şehirdeler ve külliye içinde ticaret yaparken kiliseleri yoktu, sadece eski mezarlıkları vardı, şimdiki padişah (II. Mahmud, 28 temmuz 1808-1 temmuz 1839) bir ferman ile ve onların bir kilise inşa etmesini ve ölülerini de ata yurtlarına yakın yerlere gömmeleri için onları garanti altına aldı
Kastamonu’nun nüfusu ve kapsamı olarak Asia Minor’un yani Anadolu’nun en güzelleri arasında yer almaz ve ticareti de önemsizdir. Evlerin çevresinde yeni cami ve kışlalar yükseliyorsa da kaba ve bakımsız binalar daha yoğunudur. Evler iki katlı olmasına rağmen zayıf ve hastalıklı görünürler. Sokaklar dar ve kirlidir. Şehir merkezinde derin bir kanal ile yıkanır ve tüm toplanan atık sular da buraya dökülür
Kastamonu veba hastalığı tarafından sık ziyaret edilmez, daha çok kötü ateşi ile ünlü olan malarya (sıtma) görülür, bu hastalık ölümcül bir tip olduğu söylenir.
TAŞKÖPRÜ’YE YOLCULUK
Kastamonu’daki incelemeleri sonrasında Taşköprü’ye devam eden seyyahımız, bölgenin yoğun bir şekilde tarımsal faaliyetlerde kullanıldığındı söyler.
Elbette o tarihlerde fotoğraf olmadığı için, seyyahlar gravür adı verilen çizimler yapmaktaydılar. Ve seyyahımız Ainsworth’da Taşköprü’nün bir gravürünü çizmiş ve ilçenin betimleyen bir görüntüyü 1830’lardan günümüze taşımıştı.
Ainsworth, Taşköprü’yü betimlemek için ilçeye adını veren taş köprüden başlar. Ancak bu betim bugün bildiğimiz tüm bilgileri değiştirecek niteliktedir. 75 yards uzunluğunda yani metrik olarak 68 metre olarak bugünkü bilinen uzunluğunu verir. Ancak, bu 68 metre uzunluğundaki köprünün aslında 4 kemerle taşındığını ve kendisinin ilçeyi ziyaretinden kısa bir süre önce 2 antik kemerin kaldırılarak yerine daha kötü işçilikle yapılmış 3 kemerle değiştirildiğini belirtir. Ve biz bu bilgiyi aslında 1818 yılında Taşköprü’nün antik Pompeopolis kenti olduğunu kanıtlayan Pascal Fourcade isimli Fransız Hükümeti’nin Sinop konsolosu olan kişinin notlarının da doğrulamaktayız.
Öte yandan köprünün tarihçesine dair bazı bilgileri de buradan vermek lazım. Bir kısmı resmi olmakla birlikte, bazı internet siteleri ve kaynaklarda ilçeye ismini veren bu köprünün Candaroğulları Beyliği döneminde, “Yağmur Beyin oğlu Ali Bey tarafından 1366 yılında Celalettin Beyazıt adına yaptırılmıştır” ibaresi bulunmakta. Ancak şunu biliyoruz ki; Yıldırım Beyazıt’ın Candaroğlu üzerine yürüdüğü bir seferde kullandığı Bizanslı paralı askerlerden olan bir soylu 1391 yılında yazdığı bir mektup da Taşköprü’deki tamamen Roma çağından kalma sütunlarla bezeli bu köprüden bahseder. Öte yandan Türk mimarisinde sütunlarla süslenmiş bir köprü mimarisi yok. Bir başka nokta da bugün bildiğimiz köprü 7 kemerli köprü aslında çok yakın zaman da oluşturuldu. Çünkü 1830’lu yıllara kadar 4 kemerli olan köprü bu dönemde 5 ve ilerleyen zamanlarda da 7 kemerli bir boyuta ulaştı. Ayrıca seyyahlar bu köprünün tamamen antik parçalarla yani devşirme malzemelerin kullanılarak yapıldıklarını da söylerler (Birkaç yıl önce taş köprüde yapılan restorasyon sırasında seyyahların belirttiği mimari aşamalar görülmüştür).
Ainsworth, Taşköprü’yü betimlemek için ilçeye adını veren taş köprüden başlar. Ancak bu betim bugün bildiğimiz tüm bilgileri değiştirecek niteliktedir. 75 yards uzunluğunda yani metrik olarak 68 metre olarak bugünkü bilinen uzunluğunu verir. Ancak, bu 68 metre uzunluğundaki köprünün aslında 4 kemerle taşındığını ve kendisinin ilçeyi ziyaretinden kısa bir süre önce 2 antik kemerin kaldırılarak yerine daha kötü işçilikle yapılmış 3 kemerle değiştirildiğini belirtir. Ve biz bu bilgiyi aslında 1818 yılında Taşköprü’nün antik Pompeopolis kenti olduğunu kanıtlayan Pascal Fourcade isimli Fransız Hükümeti’nin Sinop konsolosu olan kişinin notlarının da doğrulamaktayız.
Öte yandan köprünün tarihçesine dair bazı bilgileri de buradan vermek lazım. Bir kısmı resmi olmakla birlikte, bazı internet siteleri ve kaynaklarda ilçeye ismini veren bu köprünün Candaroğulları Beyliği döneminde, “Yağmur Beyin oğlu Ali Bey tarafından 1366 yılında Celalettin Beyazıt adına yaptırılmıştır” ibaresi bulunmakta. Ancak şunu biliyoruz ki; Yıldırım Beyazıt’ın Candaroğlu üzerine yürüdüğü bir seferde kullandığı Bizanslı paralı askerlerden olan bir soylu 1391 yılında yazdığı bir mektup da Taşköprü’deki tamamen Roma çağından kalma sütunlarla bezeli bu köprüden bahseder. Öte yandan Türk mimarisinde sütunlarla süslenmiş bir köprü mimarisi yok. Bir başka nokta da bugün bildiğimiz köprü 7 kemerli köprü aslında çok yakın zaman da oluşturuldu. Çünkü 1830’lu yıllara kadar 4 kemerli olan köprü bu dönemde 5 ve ilerleyen zamanlarda da 7 kemerli bir boyuta ulaştı. Ayrıca seyyahlar bu köprünün tamamen antik parçalarla yani devşirme malzemelerin kullanılarak yapıldıklarını da söylerler (Birkaç yıl önce taş köprüde yapılan restorasyon sırasında seyyahların belirttiği mimari aşamalar görülmüştür)